philoSophie

Shukhov gazed at the ceiling in silence. Now he didn’t know either whether he wanted freedom or not. At first he’d longed for it. Every night he’d counted the days of his stretch – how many had passed, how many were coming. And then he’d grown bored with counting. And then it became clear that men like him wouldn’t ever be allowed to return home, that they’d be exiled. And whether his life would be any better there than here – who could tell?

Η Svetlana Alexievich στο [b:Τέλος του Κόκκινου ανθρώπου|33227905|Το τέλος του Κόκκινου ανθρώπου|Svetlana Alexievich|https://images.gr-assets.com/books/1480703860s/33227905.jpg|27225929] παραθέτει τα εξής:

In one arm, my baby is dying, and with my free hand, I’m holding Solzhenitsyn. Books replaced life for us. They were our whole world.

Με την εμφάνιση του έργου του Solzhenitsyn στο λογοτεχνικό περιοδικό Novy Μir, ο Ivan Denisovich Shukhov αναγνωρίστηκε, όπως είναι φανερό, γρήγορα σε ολόκληρη τη χώρα ως ένα σύμβολο για την ταλαιπωρία που υπέστη ο ρωσικός λαός από τη σταλινική εξουσία, αγγίζοντας τις χορδές της ενοχής και της απελπισίας κι αναγκάζοντας τον Ρώσο αναγνώστη να θυμηθεί τα όσα περιβάλλουν το παρελθόν, τις ημέρες του Stalin, και να στραφεί θαρραλέα κι ειλικρινώς στην κατανόηση των συνεπειών του. Ένα κείμενο για τη μαύρη σελίδα της εποχής του Stalin δεν έχει μόνο μια τόσο βαθιά επίδραση στον ρωσικό λαό, εξυπηρετεί συνάμα πολιτικές σκοπιμότητες – αλλά γι’ αυτό θα μιλήσω στη συνέχεια.

Με την βάση της ιστορίας να είναι η ίδια η ζωή περιγράφεται μία ημέρα στο στρατόπεδο, μια ημέρα όχι καλύτερη κι όχι χειρότερη από τις άλλες τρεις χιλιάδες εξακόσιες πενήντα τρεις ημέρες της ποινής του Ivan κι η εμπειρία του, όπως τονίζεται και στο κείμενο, δεν αποτελεί μεμονωμένη επιβολή δικαιοσύνης. Αντίθετα, ήταν χαρακτηριστικό του σταλινικού συστήματος να είναι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας γεμάτα με ανθρώπους των οποίων το έγκλημα δεν ήταν αρκετές φορές τίποτα μεγαλύτερο από μια απρόσεκτη παρατήρηση για τον Stalin σε ένα γείτονα. Ο Ivan, λοιπόν, αποτελεί το πρότυπο του κοινού Ρώσου που πιάστηκε στη δίνη και το χάος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

The thoughts of a prisoner – they’re not free either. They kept returning to the same things. A single idea keeps stirring. Would they feel that piece of bread in the mattress? Would he have any luck at the dispensary that evening? Would they put Buinovsky in the cells?

Ο αναγνώστης, εντούτοις, δεν θα βρει στην ιστορία του Solzhenitsyn μια περιεκτική απεικόνιση αυτής της ιστορικής περιόδου, η οποία σημαδεύτηκε ιδιαίτερα από την πικρή μνήμη του 1937, ούτε υπάρχει σκόπιμη συγκέντρωση φοβερών γεγονότων σκληρότητας κι αυθαιρεσίας ως επίπτωση για την παραβίαση της σοβιετικής νομιμότητας. Ο συγγραφέας επέλεξε συνήθεις μέρες της ζωής στο στρατόπεδο, από το πρωινό εγερτήριο έως την βραδινή ξεκούραση, για να οδηγήσει τον αναγνώστη στο απλό διδακτικό συμπέρασμα της ανθρωπιάς και της πίστης στην αλήθεια της ζωής. Πρόκειται για μια ζοφερή ιστορία γεμάτη αξιοπρέπεια, παρόλη την πικρία και την απελπισία που διακατέχει το κείμενο στην ουσιαστική δομή του.

During his years in prisons and camps he’d lost the habit of planning for the next day, for a year ahead, for supporting his family. The authorities did his thinking for him about everything – it was somehow easier that way. He still had another two winters, another two summers to serve.

Το μυθιστόρημα μολονότι αντλεί από τις εμπειρίες του ίδιου του Solzhenitsyn δεν είναι αυστηρά αυτοβιογραφικό, ακολουθεί τη συμβατική μορφή και το ύφος της ρωσικής παράδοσης του 19ου αιώνα, του μυθιστορήματος κοινωνικής διαμαρτυρίας με κύριο θέμα την ιστορία μικρών ανθρώπων που παγιδεύονται ακούσια ή εκούσια σε ανελέητους πολιτικούς μηχανισμούς και ταυτόχρονα ανυψώνονται παρά τις σωματικές κι ηθικές δοκιμασίες, παρά τις ειδικές κι ακραίες συνθήκες. Αναμφισβήτητα υπήρχε κι άλλη διάσταση στην ιστορία της καταναγκαστικής εργασίας πέρα από τη μοιρολατρική σχεδόν αποδοχή της. Αντίθετα με τον Ivan και σύμφωνα με αρκετές μαρτυρίες, απόπειρες πραγματοποίησης εξέγερσης ήταν συχνές, λόγω της υπερηφάνειας των κρατουμένων και της άρνησης να περάσουν ακόμη μια μέρα χωρίς να ζουν. Ο Solzhenitsyn όμως δεν γράφει τίποτα γι' αυτούς, ίσως επειδή θεώρησε ότι δεν είχαν σχέση με την ιστορία του για τον πόνο του τυπικού Ρώσου χωρικού.

Every nerve in his body was taut, all his longing was concentrated in that cigarette butt – which meant more to him now, it seemed, than freedom itself […]

Η γλώσσα είναι άμεση, λιτή κι όμως καίρια, θυμίζοντας τον Dostoevsky και [b:Το υπόγειο|6612719|Το υπόγειο|Fyodor Dostoyevsky|https://images.gr-assets.com/books/1247487205s/6612719.jpg|50717723], ο οποίος κατόρθωσε να μεταφέρει μια μοναδική εντύπωση της Ρωσίας του 19ου αιώνα. Χρησιμοποιώντας αυτή την ίδια αποτελεσματική λογοτεχνική συσκευή, βλέποντας και κατανοώντας τον κόσμο μέσα από τα μάτια του κεντρικού χαρακτήρα, ο συγγραφέας παρουσιάζει μια άθικτη κι έντονα δυσάρεστη εικόνα της ζωής σε ένα ρωσικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ταυτόχρονα, το έργο συνομιλεί, έστω κι ανεπαίσθητα, με το [b:Λοιμό|17342283|Λοιμός|Andreas Franghias|https://images.gr-assets.com/books/1360371246s/17342283.jpg|24079461] του Ανδρέα Φραγκιά, με τον επίμονο, και φυσιολογικό, περιορισμό του τόπου δράσης και του ορίζοντα των χαρακτήρων, με την απουσία παρέμβασης του συγγραφέα στα τεκταινόμενα, με την εμμονή στη σκέψη της επόμενης μέρας, στη σκέψη της επιβίωσης (Η αλήθεια είναι ότι όλα του είναι αδιάφορα, και τα πιο σπουδαία ξεχνιούνται το άλλο πρωί. Δεν υπάρχει χρόνος, ούτε ο πόνος και η αγωνία για τα περιστατικά που έζησες[…]).

Yet there were times when you thought about it and you almost choked with excitement. Yes, your term really is coming to an end; the spool is unwinding. Good God! To step out to freedom, just walk out on your own two feet.

Το κείμενο βέβαια δημοσιεύεται το 1962 όχι μόνο για τη λογοτεχνική του αξία αλλά επειδή ταίριαζε στην πολιτική ρητορική του Khrushchev. Το προφανές μήνυμα του – ο καταστροφικός αντίκτυπος του σταλινισμού στο ρωσικό πληθυσμό – βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με το σχέδιο της συνεχιζόμενης επίθεσης του Khrushchev κατά της κατάχρησης εξουσίας εκ μέρους του Stalin. Το ίδιο το έργο του Solzhenitsyn ωστόσο κατορθώνει να εξανθρωπίσει τις επιθέσεις του Khrushchev και την κριτική του στις σταλινικές παραβιάσεις της σοσιαλιστικής νομιμότητας κάνοντας τις τελευταίες πιο κατανοητές στο μέσο Ρώσο και ταυτόχρονα περιβάλλει τον αναγνώστη με τη μάταιη ατμόσφαιρα της ζωής του στρατοπέδου προβάλλοντας το ύψιστο αγαθό της διαρκούς υπομονής και αποδοχής τόσο των καλών όσο και των κακών καταστάσεων.

If you show your pride too much, he said, you’re lost. There was truth in that. Better to growl and submit. If you were stubborn they broke you.

Δεν είναι ένα ιστορικό, λοιπόν, τεκμήριο, με την έννοια πως δεν είναι απομνημονεύματα κάποιου κρατουμένου, ούτε σημειώσεις ή αναμνήσεις των προσωπικών εμπειριών του συγγραφέα. Είναι μια οριστικά μυθιστορηματική ιστορία, ένα έργο τέχνης που προϋποθέτει καλλιτεχνική ερμηνεία του υλικού το οποίο αντλείται από τη ζωή της συγκεκριμένης περιόδου της ιστορίας.

And only in that inertness lay the chance of surviving the twenty-five years of imprisonment he’d been sentenced to.